ભાદરવો મહિનો પિતૃઓના મહિના તરીકે ઓળખાય છે. કેમ કે આ મહિનામાં લોકો તેમના પિતૃઓના મોક્ષાર્થે ધાર્મિક વિધિ કરાવતા હોય છે. આખા ગુજરાતમાં જુદાં-જુદાં ત્રણ-ચાર સ્થળોએ જ પિતૃ શ્રાદ્ધની વિધિ કરાવવામાં આવે છે. જેમાં મોરબી જિલ્લામાં આવેલા રફાળેશ્વર મહાદેવ મંદિરનો પણ સમાવેશ થાય છે. આ પવિત્ર સ્થાનમાં માતૃ તેમજ પિતૃઓના શ્રાદ્ધ કરાવવાથી સર્વ પિતૃઓને મોક્ષ મળે છે. જેથી ભાદરવામાં ગુજરાતભરમાંથી લોકો શ્રાદ્ધ વિધિ કરાવવા માટે રફાળેશ્વર મહાદેવ મંદિરે આવે છે.
મોરબીથી દસ કિલોમિટર અને વાંકાનેરથી અઢાર કિલોમીટર દૂર નેશનલ હાઇવેથી એક કિલોમીટરના અંતરે રફાળેશ્વર મહાદેવ મંદિર આવેલું છે. એવું કહેવાય છે કે હાલમાં જ્યાં રફાળેશ્વર મહાદેવનું મંદિર છે ત્યાં વર્ષો પહેલા જંગલ હતું અને પાંડવો જ્યારે અજ્ઞાતવાસમાં હતા, ત્યારે તેઓ અહીં આવ્યા હતા. જે રીતે જડેશ્વર મહાદેવ સ્વયંભૂ પ્રગટ થયા છે, તેવી જ રીતે રફાળેશ્વર મહાદેવ પણ સ્વયંભૂ પ્રગટ થયા છે. પાંડવ કાળથી જે મંદિરના અસ્તિત્વના પુરાવાઓ મળી રહ્યા છે અને હાલમાં લોકો જેને રફાળેશ્વર મહાદેવ તરીકે જાણે છે ત્યાં રૈભ્ય નામના મુનિનો આશ્રમ હતો. શ્વેતધ્વજ મહારાજને એક રીપુફાલ નામનો દીકરો હતો. તેણે નાનપણમાં જ માતાપિતાની છત્રછાયા ગુમાવી હતી. ત્યારબાદ તે ગાઢ વનમાં ફરતો હતો. આ દરમિયાન આ આશ્રમ પાસે તે પહોંચ્યો હતો અને રૈભ્ય મુનિના ઉપદેશથી રીપુફાલ નામના રાજકુમારે મહાદેવને પ્રસન્ન કરવા માટે ત્યાં તપ કર્યુ હતું. જેથી મહાદેવજી તેના પર પ્રસન્ન થયા હતા અને ત્યારથી રીપુફાલેશ્વર મહાદેવ તરીકે આ પ્રાચીન મંદિર પ્રસિદ્ધ છે. જોકે, મંદિરના સાચા નામનો સમયાંતરે અપભ્રન્શ થતા આજે લોકો તેને રફાળેશ્વર મહાદેવ તરીકે જાણે છે.
ગુજરાતમાં ત્રણ એવાં સ્થળ છે, જ્યાં પિતૃતર્પણની વિધિ થાય છે. જેમાં પ્રભાસપાટણ પ્રાંચીમાં પિતૃતર્પણ અને સિદ્ધપુરમાં માતૃતર્પણ થાય છે. જોકે, સૌરાષ્ટ્ર અને ગુજરાતમાં એકમાત્ર રફાળેશ્વર મહાદેવ મંદિર છે, જ્યાં માતૃ તેમજ પિતૃતર્પણનું કાર્ય એકસાથે અને એક જ જગાએ થાય છે. જેથી ગુજરાત ઉપરાંત દેશના જુદા-જુદા રાજ્યોમાંથી પણ લોકો પિતૃતર્પણ માટે રફાળેશ્વર મહાદેવ મંદિરે આવે છે. અહીંની પવિત્ર ભૂમિ પર ધાર્મિક વિધિ કરી, બ્રહ્મકુંડમાં સ્નાન કરી, પારસ પીપળાને જળ ચઢાવી પિતૃઓના મોક્ષની સાથે ધન્યતા અનુભવે છે. આ મંદિરના પરિસરમાં આવેલ કુંડમાં ગંગાજી શ્રાવણી અમાસના દિવસે પ્રગટ થતાં હોવાથી આ દિવસે કુંડમાં સ્નાન કરવાનું અનેરું મહ¥વ છે.
આ મંદિર પાંડવોના યુગથી છે અને સૌપ્રથમ પાંડવોએ તેમના પિતા પાંડુરાજાના મોક્ષાર્થે ભગવાન શ્રીકૃષ્ણની હાજરીમાં અહીં પિતૃતર્પણની વિધિ કરી હતી. ત્યારથી રફાળેશ્વર મંદિરે પિતૃતર્પણની વિધિ કરાવવાની પરંપરા ચાલુ થઇ છે. આ મંદિરે હાલમાં પણ પિતૃતર્પણ અને માતૃતર્પણની ધાર્મિક વિધિ કરાવવા માટે મોટી સંખ્યામાં લોકો આવે છે તેમજ નારણબલી, શ્રાદ્ધ વિધિ સહિતની ધાર્મિક વિધિ શ્રદ્ધાપૂર્વક કરાવે છે.
એવું પણ કહેવાય છે કે, પાંડવોના ઇતિહાસ સાથે જોડાયેલ ઐતિહાસિક રફાળેશ્વર મંદિરના પટાંગણમાં પારસ પીપળો આવેલો છે. આ પીપળાના દરેક પાન સતયુગમાં એક વખત સોનાના થઇ ગયા હતા. હાલમાં જે લોકો અહીં પિતૃ કાર્ય કરવા કે દર્શન કરવા માટે આવે છે તે લોકો આ પવિત્ર પીપળાનો સ્પર્શ અચૂક કરે છે. જેથી તેમના ઘરમાં કાયમી લક્ષ્મીનો વાસ રહે છે. અહી આવતા લોકો પીપળાને પાણી પણ ચઢાવે છે. ઉલ્લેખનીય છે કે, સતયુગમાં બ્રહ્મકુંડ, ત્રેતાયુગમાં અધમર્દન કુંડ, દ્વાપરયુગમાં કામદ કુંડ અને કલીયુગમાં રફાળેશ્વર મંદિરમાં આવેલા કુંડને દુર્ગતિનાશક કુંડ તરીકે ઓળખાય છે. એવું મનાય છે કે, રફાળેશ્વર મહાદેવ મંદિરનો અગાઉ અનેક વાર જીર્ણોદ્ધાર થયો હતો. પરંતુ છેલ્લો જીર્ણોદ્ધાર મહાદેવના પરમ ભક્ત ઝવેરી ડાહ્યાલાલે ૧૯૭૨માં કરાવ્યો હતો. ત્યારે બ્રાહ્મણોના ભોજન માટે, યજ્ઞ માટે અને નારણબલિની વિધિ માટે મંદિરમાં જગા નાની પડતી હતી. જેથી મોરબીના ધર્મવાત્સલ્ય રાજા લખધીરસિંહજી જાડેજાએ તે સમયે એક લાખ રુપિયાના ખર્ચે ભવ્ય અને વિશાળ મંદિર બંધાવ્યુ હતું. જેનુ બાંધકામ મજબૂત હોવાથી ભૂકંપમાં મંદિરની એકપણ કાંકરી ખરી નહોતી. હાલમાં ધાર્મિક વિધિ સારી રીતે કરાવી શકાય તે માટે વિશાળ જગા છે. બ્રાહ્મણો શ્રાવણ માસમાં અહી રોકાઈને જપ-તપ કરતા હોય છે. જે રીતે ભાદરવામાં લોકો પિતૃ તર્પણની વિધિ કરાવવા માટે આવે છે, તેવી જ રીતે ચૈત્ર અને કારતક મહિનામાં પણ પિતૃ તર્પણની વિધિ કરાવવા માટે અહીં આવે છે.
રફાળેશ્વર મંદિરના ઐતિહાસિક મહ¥વના કારણે આખા ગુજરાતમાંથી મોટી સંખ્યામાં દર્શનાર્થીઓ શિવજીના દર્શન માટે આવે છે. અહીના શાંત વાતાવરણમાં સમય પસાર કરીને શિવ સાથે જીવનું મિલન થયું હોય તેવો અનુભવ કરે છે. સામાન્ય રીતે શ્રાવણ, કારતક, ચૈત્ર અને ભાદરવા માસમાં ભક્તોની ભારે ભીડ રહે છે. દર વર્ષે ભાદરવામાં દરરોજ ૩૦થી વધુ શ્રાદ્ધ વિધિના કાર્ય આ મંદિરના પટાંગણમાં કરાતાં હોય છે. છેલ્લાં દિવસોમાં રોજના ૫૦થી વધુ શ્રાદ્ધ વિધિ કાર્યો થતાં હોય છે.
– શ્રાદ્ધના પ્રકાર:
(૧) શુદ્ધયાર્થ શ્રાદ્ધ – આ શ્રાદ્ધ શુદ્ધિકરણની ઈચ્છા માટે કરાય છે.
(૨) કર્મંગ શ્રાદ્ધ – આ શ્રાદ્ધ સનાતન પરંપરામાં કરાતા ૧૬ સંસ્કાર દરમિયાન કરાય છે.
(૩) સપિંડન શ્રાદ્ધ – આ શ્રાદ્ધ મૃતકના ૧૨મા દિવસે પૂર્વજ પુનઃમિલન માટે કરાય છે.
(૪) નિત્ય શ્રાદ્ધ – આ શ્રાદ્ધ દરરોજ કરાય છે. આ શ્રાદ્ધ કોઈ ચોક્કસ પ્રસંગે કરાય છે.
(૫) દૈવિક શ્રાદ્ધ – આ શ્રાદ્ધ આરાધ્ય દેવતાઓના આશીર્વાદ મેળવવા કરાય છે.
(૬) પર્વન શ્રાદ્ધ – આ શ્રાદ્ધ પિતૃ પક્ષ, દર અમાસના દિવસે દાદા, દાદી કે વડીલો માટે કરાય છે.
(૭) નૈમિત્તિક શ્રાદ્ધ – આ શ્રાદ્ધ પોતાના કુળના દેવતાઓ માટે કરાય છે.
(૮) વૃધ્ધિ શ્રાદ્ધ – આ શ્રાદ્ધ પરિવારમાં વૃદ્ધિ ઈચ્છા, લગ્ન કે સંતાનપ્રાપ્તિ માટે કરાય છે.
(૯) કામ્ય શ્રાદ્ધ – આ શ્રાદ્ધ કોઈ ખાસ ફળ, મોક્ષ કે સંતતિ ઇચ્છાની પૂર્ણતા માટે કરાય છે.
(૧૦) ગોષ્ઠી શ્રાદ્ધ – આ શ્રાદ્ધ સમગ્ર પરિવાર સાથે સામૂહિક રીતે કરાય છે.
(૧૧) પુષ્ટયર્થ શ્રાદ્ધ – આ શ્રાદ્ધ તન, મન, સંપત્તિ, આહારની પુષ્ટિ માટે કરાય છે.
(૧૨) યાત્રાર્થ શ્રાદ્ધ – આ શ્રાદ્ધ સફળ અને સુરક્ષિત યાત્રા માટે કરાય છે.
