આજકાલ દેશમાં ખૂબ ગરમી છે. સતત ગરમીના મોજા અને ગરમ પવનો લોકોને ત્રાસ આપી રહ્યા છે. લોકો પણ મરી રહ્યા છે. પરંતુ જૂની રિપો‹ટગ સિસ્ટમ મૃત્યુની સાચી સંખ્યા જાહેર કરી શકતી નથી. આ કારણે, મૃત્યુની સંખ્યા ઘટાડવા અને નિવારક પગલાં લેવા પર કામ થઈ રહ્યું નથી. સચોટ ડેટા વિના, ન તો સરકાર અસરકારક યોજનાઓ બનાવી શકે છે કે ન તો સમયસર પગલાં લઈ શકે છે.
દેશમાં ત્રણ અલગ અલગ વિભાગો ગરમીના સ્ટ્રોક અથવા ગરમીથી થતા મૃત્યુનું નિરીક્ષણ કરે છે. ગરમીથી થતા મૃત્યુ અંગેનો ડેટા આરોગ્ય મંત્રાલય હેઠળના રાષ્ટ્રીય રોગ નિયંત્રણ કેન્દ્ર અને ગૃહ મંત્રાલય હેઠળના રાષ્ટ્રીય ગુના રેકોર્ડ બ્યુરો પાસેથી ઉપલબ્ધ છે. ભારતીય હવામાન વિભાગ પણ ગરમીથી થતા મૃત્યુ અંગેનો ડેટા આપે છે, પરંતુ આ આંકડા મુખ્યત્વે મીડિયા કવરેજમાંથી મેળવવામાં આવે છે. ખાસ વાત એ છે કે ત્રણેય સ્ત્રોતોમાંથી અલગ અલગ આંકડા બહાર આવે છે.
આંકડાઓમાં તફાવત એટલો છે કે ૨૦૧૫ અને ૨૦૨૨ વચ્ચે, દ્ગઝ્રડ્ઢઝ્ર દ્વારા સંચાલિત સંકલિત રોગ દેખરેખ કાર્યક્રમ હેઠળ ૩,૮૧૨ ગરમીથી થતા મૃત્યુ નોંધાયા હતા. જ્યારે આ જ સમયગાળા દરમિયાન, એનસીઆરબી એ ગરમી/લૂને કારણે ૮,૧૭૧ મૃત્યુનો આંકડો આપ્યો હતો. જ્યારે આઇએમડીએ તેના વાર્ષિક અહેવાલમાં ગરમીના મોજાને કારણે ૩,૪૩૬ મૃત્યુ નોંધ્યા હતા.
નિષ્ણાતોએ આંકડાઓમાં મોટા તફાવત અંગે મોટો ખુલાસો કર્યો છે. દિલ્હી પોલીસના એક વરિષ્ઠ અધિકારીએ જણાવ્યું હતું કે એનસીઆરબી ડેટા મુખ્યત્વે જાહેર સ્થળો, ઘરો અને અન્ય સ્થળોએ પોલીસ દ્વારા મૃત હાલતમાં મળેલા દાવા વગરના વ્યક્તિઓની સંખ્યાને પ્રતિબિંબિત કરે છે.એનસીઆરબી અનુસાર, ૨૦૨૨ માં ૭૩૦, ૨૦૨૧ માં ૩૭૪ અને ૨૦૨૦ માં ૫૩૦ લોકો ગરમીને કારણે મૃત્યુ પામ્યા હતા. જ્યારે એનસીડીસી ડેટા અનુસાર, ૨૦૨૨ માં ગરમી સંબંધિત ફક્ત ૩૩ મૃત્યુ થયા હતા. ૨૦૨૧ માં કોઈ નહીં અને ૨૦૨૦ માં ચાર. આરોગ્ય મંત્રાલયના એક અધિકારીએ જણાવ્યું હતું કે એનસીઆરબી અને એનસીડીસી ડેટાની તુલના કરી શકાતી નથી.
એક અધિકારી કહે છે કે આરોગ્ય વિભાગમાં હજુ પણ ડેટા મેન્યુઅલી દાખલ કરવામાં આવે છે. ગરમીથી થતા મૃત્યુની પુષ્ટિ કરવી પહેલાથી જ ખૂબ જટિલ છે. આવી સ્થિતિમાં, મેન્યુઅલ ડેટા એન્ટ્રીને કારણે સચોટ રિપો‹ટગ વધુ મુશ્કેલ બની જાય છે. જોકે ઇન્ટીગ્રેટેડ હેલ્થ ઇન્ફર્મેશન પ્લેટફોર્મ ડિજિટલ રીતે ગરમીથી થતા મૃત્યુ રેકોર્ડ કરે છે, પરંતુ આ પણ હોસ્પિટલ સ્ટાફ દ્વારા મેન્યુઅલી ફોર્મ ભરવામાં આવે છે. એક વરિષ્ઠ ડાક્ટર કહે છે કે મોટાભાગની હોસ્પિટલોમાં સ્ટાફની અછત છે, જે યોગ્ય ડેટા સંગ્રહ અને સમયસર રિપો‹ટગમાં અવરોધ ઉભો કરે છે. ડાક્ટરે એવો પણ આરોપ લગાવ્યો હતો કે અધિકારીઓ વળતર ચૂકવવાનું ટાળવા માટે મૃત્યુના આંકડા દબાવી શકે છે.
આરોગ્ય મંત્રાલયના સલાહકાર સૌમ્યા સ્વામીનાથને દેશની મૃત્યુ રિપો‹ટગ સિસ્ટમની નબળાઈ વિશે વારંવાર વાત કરી છે. તેમનું કહેવું છે કે દેશમાં મૃત્યુ રિપો‹ટગ સિસ્ટમને મજબૂત બનાવવાની જરૂર છે, કારણ કે તે સરકાર અને નીતિ નિર્માતાઓને મૃત્યુના કારણોને સમજવા માટે યોગ્ય સ્ત્રોત આપે છે.
એનઆરડીસી ઇન્ડિયાના ક્લાઇમેટ રેઝિલિયન્સ અને હેલ્થના વડા અભિયંત તિવારીએ જણાવ્યું હતું કે ગરમીને કારણે થતા મૃત્યુ માટે સીધી જવાબદાર ઠેરવવી એ માત્ર ભારતમાં જ નહીં પરંતુ વૈશ્વીક સ્તરે એક પડકાર છે. તેમણે કહ્યું કે ગરમીને કારણે થતા ઘણા મૃત્યુ નોંધાયેલા નથી અથવા તેમને હાર્ટ એટેક અથવા અન્ય કારણો તરીકે ખોટી રીતે વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે. તેમણે બધા કારણોને કારણે થતા મૃત્યુના ડેટાના રિપો‹ટગમાં સુધારો કરવાની જરૂરિયાત પર ભાર મૂક્યો. ઉપરાંત, આ માટે એક અલગ વિભાગ બનાવવો જોઈએ.
ગ્રીનપીસ દક્ષિણ એશિયાના ડેપ્યુટી પ્રોગ્રામ ડિરેક્ટર અવિનાશ ચંચલે ગરમીથી થતા મૃત્યુ નોંધવાની રીતમાં તાત્કાલિક સુધારા કરવાની હાકલ કરી. તેમણે કહ્યું કે વિભાગો વચ્ચેની અસંગતતાઓ અને વ્યાપકપણે ઓછા રિપો‹ટગનો અર્થ એ છે કે અતિશય ગરમીથી થતા સાચા નુકસાન ઘણીવાર છુપાયેલું રહે છે. જ્યાં સુધી ભારત તેની ડેટા સિસ્ટમ સુધારે નહીં ત્યાં સુધી મૃત્યુઆંક એટલો જ રહેશે.
